Zespół Marfana Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania Zespół Marfana syndroma Marfan ICD-10 Q87.4
Mikrowłókna fibryliny-1
Zwichnięcie soczewki u pacjenta z zespołem Marfana
Mikrofotografia przedstawiająca zwyrodnienie śluzakowate zastawki aorty, które często występuje w zespole Marfana Zespół Marfana (ang. Marfan syndrome, MFS) – choroba genetyczna tkanki łącznej z grupy fibrylinopatii, charakteryzująca się dużą zmiennością fenotypową. Przyczyną zespołu jest mutacja w genie fibryliny-1 (FBN1)[1]. Mutacja w około 25% występuje de novo (nieodziedziczona po rodzicach)[2]. Zmiany narządowe w przebiegu zespołu Marfana dotyczą całego organizmu, niemniej najbardziej charakterystyczne to te związane z narządem wzroku, układu ruchu, serca i naczyń krwionośnych. Częstość zespołu szacowana jest na 1–2:10 000[3].
Spis treści 1 Historia 2 Etiologia 3 Obraz kliniczny 4 Rozpoznanie 5 Różnicowanie 6 Rokowanie 7 Znani chorzy 8 Przypisy 9 Bibliografia 10 Linki zewnętrzne Historia Pierwszego typowego opisu tej choroby dokonał w 1876 roku okulista z Cincinnati w USA E. Williams[4]. W 1896 pediatra z Paryża, dr Antoine Bernhard-Jean Marfan opisał zespół nieprawidłowości szkieletowych u 5½-letniej dziewczynki Gabrielle P. i wprowadził na ich określenie pojęcie dolichostenomelii[5]. Ta sama pacjentka została przebadana ponownie w wieku 11½ lat i opisano wtedy silną skoliozę i przykurcze palców bez nieprawidłowości ocznych i naczyniowych[6]. W 1902 roku Francuz A. Achard wprowadził do literatury termin arachnodaktylii, oznaczający pająkowatość palców (ponad proporcję długie i cienkie palce dłoni)[7]. W 1914 Niemiec Friedrich Börger jako pierwszy opisał u pacjentów z arachnodaktylią podwichnięcie soczewek[8]. Dziedziczenie autosomalne dominujące zespołu opisano w 1931 roku[9].
Eponimu „choroby Marfana” użył przypuszczalnie[10] jako pierwszy Francuz A. Carrau w 1929 roku[11]. Wcześniej zespół określano jako arachnodaktylię.
W 1943 pojawiły się doniesienia o tętniaku rozwarstwiającym aortę w jej części wstępującej u pacjentów z zespołem Marfana[12][13]. W 1950 dokonano analizy rodowodów wielu pacjentów, głównie z powikłaniami sercowo-naczyniowymi, co pozwoliło określić różnorodność i zmienność obrazu chorobowego. W 1956 określono podobieństwo strukturalne między więzadełkami soczewek oczu a warstwą środkową aorty. Beals i Hecht w 1971 opisali chorobę dziedziczoną autosomalnie dominująco, którą nazwali CCA (ang. congenital constractural arachnodactyly – wrodzona arachnodaktylia, pająkowatość palców, z przykurczem)[14], obecnie znana jako zespół Bealsa albo zespół Bealsa-Hechta. Zmiany szkieletowe w tej chorobie odpowiadają tym, jakie opisał dr Antoine Marfan, zaś oczy i aorta są zdrowe lub mają mniejsze wady, występuje znacznie mniejsza ruchomość więzadeł oraz przykurcze.
W 1986 roku odkryto fibrylinę; glikoproteinę, której wadliwa budowa leży u podłoża zespołu Marfana. Hollister i wsp. w 1991 odkryli geny odpowiedzialne za budowę fibryliny w locus (obszarze chromosomu) 15q 15-21. W tym samym roku Lee i wsp. zlokalizowali na chromosomie 5 (locus 5q 23–31) zespół genów także odpowiedzialny za syntezę fibryliny, a zmieniony chorobowo w postaci CCA[15].
Etiologia
Schemat dziedziczenia autosomalnego dominującego Przyczyną zespołu Marfana jest uwarunkowane genetycznie uszkodzenie włókien sprężystych i zaburzenie w tworzeniu elastyny oraz substancji podstawowej tkanki łącznej. Choroba ta dziedziczy się w sposób autosomalny dominujący, charakteryzuje się dużym stopniem penetracji genu oraz różnorodną ekspresją. Gen, którego mutacje są odpowiedzialne za występowanie typowych dla tego zespołu objawów został zlokalizowany na chromosomie 15. Koduje on białko fibrylinę 1. Fibrylina 1 decyduje o prawidłowym wiązaniu białka TGF-β w tkance łącznej. W prawidłowym stanie TGF-β jest przechwytywane przez fibrylinę do tkanki łącznej. W zespole Marfana białko TGF-β nie jest wiązane przez fibrylinę i pozostaje jako wolna cząstka we krwi, co prowadzi do nieprawidłowych zachowań komórek tkanki łącznej.
Mutacje fibryliny-1 stwierdzono w innych chorobach genetycznych, określanych niekiedy jako typu I. Są to:
dziedziczone autosomalnie zwichnięcie soczewki zespół Shprintzena-Goldberga zespół Weilla-Marchesaniego zwichnięcie soczewki rodzinny tętniak aorty fenotyp MASS nowy wariant zespołu Marfana marfanoidalne nieprawidłowości kostne zespół Acharda[potrzebny przypis] zespół Bealsa[potrzebny przypis] zespół Ehlersa-Danlosa (EDS)[potrzebny przypis] zespół Loeysa-Dietza[potrzebny przypis]. Obraz kliniczny wysoki wzrost: średnia długość ciała noworodka 53 ± 4,4 cm dla chłopców, 52,5 ± 3,5 cm dla dziewczynek średni ostateczny wzrost 191,3 ± 9 cm dla mężczyzn, 175,4 ± 8,2 cm dla kobiet dysproporcja budowy: stosunek górnej do dolnej części ciała mniejszy niż 0,85 stosunek zasięgu ramion do wzrostu > 1,05 cechy dysmorficzne: dolichocefalia arachnodaktylia (długie i cienkie palce dłoni) hipoplazja (słabe wykształcenie się) policzków mikrognacja retrognacja wysokie i wąskie podniebienie stłoczenie zębów; konieczne usuwanie niektórych zębów stałych wady narządu wzroku (występują u przynajmniej 60% chorych[16]): enoftalmia zwichnięcie soczewki (typowe dla zespołu i najczęściej diagnozowane[16][17]) krótkowzroczność[17] astygmatyzm[17] zwiększony wymiar gałki ocznej w osi długiej[17] płaska rogówka[17] jaskra (jaskra otwartego kąta przesączania występuje znacząco częściej w każdej grupie wiekowej u osób z zespołem w porównaniu do ogółu populacji, a częstotliwość jej występowania rośnie wraz z wiekiem[16]) hipoplazja (słabe wykształcenie się) tęczówki odwarstwienie siatkówki (może pojawiać się spontanicznie w oczach z krótkowzrocznością osiową lub w okresie po usunięciu zaćmy, szczególnie w gałkach dłuższych[16]) zaćma (rozwija się wcześniej niż w reszcie populacji[16]) antymongoloidalne ustawienie szpar powiekowych wady układu nerwowego wzmożone zapotrzebowanie na sen zawroty głowy omdlenia przewlekłe zmęczenie bóle głowy zaburzenia koordynacji wady układu sercowo-naczyniowego niedomykalność zastawki aorty (leczona m.in. metodą Bentalla) niedomykalność zastawki mitralnej wypadanie płatka zastawki mitralnej niedociśnienie tętnicze zastoinowa niewydolność serca wypadanie płatka zastawki trójdzielnej epizodyczna tachykardia nadkomorowa lub bradykardia przedwczesne wapnienie pierścienia zastawki mitralnej poszerzenie pnia aorty nieprawidłowe przewodzenie w węźle zatokowo-przedsionkowym tętniak rozwarstwiający aorty tętniak aorty wstępującej, rzadziej w innych odcinkach[18]. Rozszerzenie światła aorty wstępującej operuje się chirurgicznie, gdy osiągnie wielkość ok. 50 mm. poszerzenie pnia płucnego odma opłucnowa rozedma płuc duszność wady układu pokarmowego: zaburzenia wchłaniania pokarmu z żołądka/jelita cienkiego nieprawidłowa perystaltyka jelit zapalenia/owrzodzenia śluzówki żołądka niewydolność wpustu żołądka wady układu kostnego: klatka piersiowa szewska klatka piersiowa kurza asymetria mostka i klatki piersiowej przepukliny przedwczesne zwyrodnienie stawów skolioza[19] kifoskolioza nasilona lordoza lędźwiowa kręgozmyk lumbosacral dural ectasia protruzja panewek stawów biodrowych dolichostenomelia nadmierna ruchomość stawów przykurcze stawowe przeprost stawu kolanowego (genu recurvatum) arachnodaktylia płaskostopie długie, wąskie stopy stopa wydrążona młotkowate palce stóp rotacja przyśrodkowa kostki przyśrodkowej obniżona masa mięśniowa rozstępy skórne zmniejszona ilość tkanki tłuszczowej W piśmiennictwie notowane jest etniczne zróżnicowanie częstości występowania objawów zespołu pomiędzy Azjatami i pacjentami z Zachodu[20]. Akutsu i wsp. wykazali, że japońscy pacjenci z zespołem Marfana w porównaniu do pacjentów z Zachodu rzadziej mają objawy związane z układem kostnym[21]. Wśród koreańskich pacjentów z Zespołem Marfana notowano rzadsze w stosunku do pacjentów z Zachodu występowanie skoliozy oraz niższy wzrost i niższą masę ciała[20]. W kilku badaniach wykazano także, że objawy dotyczące układu sercowo-naczyniowego mogą częściej występować u Azjatów niż osób z Zachodu[20].
W badaniu tajwańskim (2017) stwierdzono w grupie pacjentów z zespołem Marfana podwyższone ryzyko rozwoju różnego typu nowotworów[22].
Rozpoznanie Diagnostyka zespołu Marfana opiera się na obecności charakterystycznych odchyleń od stanu prawidłowego stwierdzanych w badaniu klinicznym w obrębie układu kostnego, naczyniowego oraz narządu wzroku. Dodatkowym czynnikiem ułatwiającym znacznie ustalenie rozpoznania jest dokładnie przeprowadzony wywiad rodzinny. Rozpoznanie oparte na badaniu klinicznym i wywiadzie rodzinnym, ustala się na podstawie obecności typowych objawów współistniejących w 3 układach przy negatywnym wywiadzie rodzinnym (jeśli rodzice chorego są zdrowi), oraz w 2 lub więcej układach przy stwierdzeniu obciążonego wywiadu rodzinnego. Objawy charakterystyczne dla tego zespołu mogą być stwierdzane już przy urodzeniu, chociaż nie jest to regułą.
U większości chorych zespół Marfana można rozpoznać już u noworodka, który jest smukły i nie ma właściwego napięcia mięśniowego. W późniejszym okresie można stwierdzić, że dziecko niedowidzi, gdyż nie śledzi wzrokiem poruszających się przedmiotów. Innym bardzo ważnym, często występującym i łatwym do wykrycia przez pediatrę objawem jest słyszalny, charakterystyczny szmer w sercu. Czasami jednak wada serca ujawnia się dopiero u starszego dziecka, np. dwuletniego czy pięcioletniego (czasami jeszcze później), co też jest dla tego zespołu typowe. Dziecko rośnie szybciej od zdrowych rówieśników, jest bardzo smukłe i ma trudności w siadaniu, a potem szybkim bieganiu. Przyczyną tych problemów małego dziecka (do 3 lat) jest jego wiotki układ mięśniowy.
Czasem dziecko ma niebieskawe twardówki, ślini się nawet do czwartego roku życia z powodu wiotkości mięśni mimicznych twarzy. Palce dziecka są smukłe i zdarza się, że połówki ciała dziecka są asymetryczne np. jedna ręka jest grubsza i dłuższa od drugiej, albo jedna noga jest grubsza i dłuższa od drugiej). Ta asymetria ciała może być przyczyną bocznego skrzywienia kręgosłupa, który z przyczyn typowych dla zespołu Marfana jest słaby i wiotki. Mimo często bardzo słabego wzroku poziom umysłowy dziecka nie odbiega zwykle od normy. Z powodu słabości mięśni klatki piersiowej, a także skrzywienia bocznego kręgosłupa – zwłaszcza jeżeli jest duże – upośledzone jest oddychanie dziecka. Dlatego też dzieci z zespołem Marfana często chorują na zapalenie oskrzeli, płuc, a wielu dorosłych cierpi na astmę.
Prowadzone są badania naukowe mające na celu określenie ilościowych cech zespołu Marfana w wyglądzie twarzy za pomocą pomiarów morfometrycznych na podstawie przestrzennych odwzorowań twarzy wykorzystujących obrazowanie trójwymiarowe[23]. Badania te wykazały w pomiarach pewne cechy wspólne w kształtach twarzy chorych na zespół.
Różnicowanie W diagnostyce różnicowej zespołu Marfana należy uwzględnić:
homocystynurię zespół Sticklera zespół Ehlersa-Danlosa zespół Bealsa dystrofię miotoniczną zespół Sotosa marfanoidalny zespół nadmiernej ruchomości stawów (Marfanoid hypermobility syndrome) zespół Klinefeltera niedokrwistość sierpowatokrwinkowa MEN2B rodzinne wypadanie płatka zastawki mitralnej opóźnienie umysłowe z cechami marafnoidalnymi sprzężone z chromosomem X rodzinne zwichnięcie soczewki zespół Weilla-Marchesaniego rodzinna dwupłatkowa zastawka mitralna Rokowanie U schyłku XIX i do lat 60. XX wieku chorzy z zespołem Marfana umierali w młodości (do 30. roku życia). Obecnie istnieją znacznie większe możliwości kontrolowania powikłań narządowych zespołu Marfana i średni czas przeżycia jest nieco dłuższy. Na początku XXI wieku śmiertelność wśród osób z Zespołem Marfana jest 20-40-krotnie większa niż u zdrowych osób w tym samym wieku[20]. Najczęstszą przyczyną zgonów w Zespole Marfana jest rozwarstwienie pnia aorty[24]. W celu ograniczenia powikłań związanych z aortą stosuje się atenolol lub losartan, które według metaanalizy z 2016 roku są równorzędnie skuteczne (nie stwierdzono, by jeden lek miał przewagi nad drugim)[24].
Ze względu na zmiany w obrębie aorty zaleca się, aby pacjenci z zespołem Marfana powstrzymywali się od intensywnego wysiłku fizycznego, aby zapobiec zwiększaniu ciśnienia krwi podczas ćwiczeń (co stwarza ryzyko poszerzenia tętnicy aorty i pęknięcia). Mas-Stachurska i in. w badaniu na myszach (2017) doszła do wniosku, że umiarkowany, długotrwały wysiłek fizyczny jest jednak korzystny, ponieważ łagodzi rozwój fenotypu sercowo-naczyniowego w zespole (ogranicza rozwój tętniaka)[25].
Znani chorzy Sugerowano, że zespół Marfana mieli:
Isaiah Austin[26] Austin Carlile[27] Echnaton[28] Robert Johnson[29] Abraham Lincoln[30][31] Niccolò Paganini[32][33] Siergiej Rachmaninow[34][35] Joey Ramone[36] Vincent Schiavelli[37] Troye Sivan[38] Przypisy The FBN1 mutations database (ang.). umd.be (The Universal Mutation Database). [dostęp 2016-10-17]. Nicholas S. Hendren, Shreya Rao, Purav Mody. Acute onset heart failure due to Marfan syndrome. „Case Reports in Internal Medicine”. Sciedu Press. DOI: 10.5430/crim.v3n4p78. ISSN 2332-7251 (ang.). HH. Chiu, MH. Wu, HC. Chen, FY. Kao i inni. Epidemiological profile of Marfan syndrome in a general population: a national database study.. „Elsevier Inc.”. PMID: 24388020. [dostęp 2014-03-03]. Williams E. Rare cases, with practical remarks. Trans Am Ophthalmol Soc 2:291-301, 1873-1879. Un cas de déformation congénitgale des quatres membres, plus prononcée aux extremités, caractérisée par l’allongement des os avec un certain degré d’amincissiment. Bulletins et memoires de la Société medicale des hôpitaux de Paris, 1896, 13: 220-228. Méry H, Babonneix L: Un cas de deformation congenitale des quatre membres: Hyperchondroplasie. Bull Mem Soc Med Hop (Paris) 19:671, 1902. Achard A. Arachnodactylie. Bull Mem Soc MMd H6p (Paris) 19:834, 1902. Friedrich Börger, Über zwei Fälle von Arachnodaktylie, „Zeitschrift für Kinderheilkunde”, 12 (2-3), 1914, s. 161–184, DOI: 10.1007/BF02222690 (niem.). Weve HJM. Ueber Arachnodaktylie (Dystrophia mesodermalis congenita, Typus Marfan). Archiv für Augenheilkunde, Wiesbaden, 1931, 104: 1-46. Ruettimann B, Steinmann B. A. Marfan: his life and times. Europ J Pediat 155: 725–726, 1996. Carrau A. Sur la dolichostenomelie: maladie de Marfan. Le Nourrisson 17: 82–92, 1929. Baer RW, Taussig HB, Oppenheimer EH. Congenital aneurysmal dilatation of the aorta associated with arachnodactyly. Bull Hopkins Hosp 72:309-331, 1943. Etter LE, Glover LP. Arachnodactyly complicated by dislocated lens and death from rupture of dissecting aneurysm of the aorta, JAMA 123:88-89, 1943. Beals, RK, Hecht, F. Congenital contractural arachnodactyly: a heritable disorder of connective tissue. J Bone Joint Surg. 53A, 987-993. 1971 Brendan Lee i inni, Linkage of Marfan syndrome and a phenotypically related disorder to two different fibrillin genes, „Nature”, 352 (6333), 1991, s. 330–334, DOI: 10.1038/352330a0, PMID: 1852206. Elias I. Traboulsi: Marfan Syndrome (ang.). A Compendium of Inherited Disorders and the Eye, Oxford University Press / aao.org / Amerykańska Akademia Okulistyki, 8 listopada 2015. [dostęp 2016-08-18]. Gehle P, Goergen B, Pilger D, Ruokonen P, Robinson PN, Salchow DJ (2017). Biometric and structural ocular manifestations of Marfan syndrome. „PLoS ONE12(9)”, 20 września 2017. DOI: 10.1371/journal.pone.0183370 (ang.). Osoby z zespołem Marfana są w grupie ryzyka wystąpienia także tętniaka aorty brzusznej, choć jest on rzadko notowany. Zobacz: Tracy Hagerty, Patrick Geraghty, Alan C. Braverman. Abdominal Aortic Aneurysm in Marfan Syndrome. „Annals of Vascular Surgery”, 25 listopada 2016. Elsevier B.V. (ang.). Fernando DeMaio, Alessandro Fichera, Vincenzo De Luna, FedericoMancini, Roberto Caterini. Orthopaedic Aspects of Marfan Syndrome: The Experience of a Referral Center for Diagnosis of Rare Diseases. „Advances in Orthopedics”, 2016. Hindawi Publishing Corporation. DOI: 10.1155/2016/8275391 (ang.). A Young Lim, MD, Ju Sun Song, MD, Eun Kyoung Kim, MD i inni. Clinical Characteristics of Marfan Syndrome in Korea. „Korean Circulation Journal”, s. 841-845, 24 października 2016. DOI: 10.4070/kcj.2016.46.6.841 (ang.). Akutsu K, Morisaki H, Takeshita S, et al. Characteristics in phenotypic manifestations of genetically proved Marfan syndrome in a Japanese population. Am J Cardiol 2009;103:1146–1148. Hsu C-W, Wang J-C, Liao W-I, et al.. Association between malignancies and Marfan syndrome: a population-based, nested case–control study in Taiwan. „BMJ Open”, 2017. DOI: 10.1136/bmjopen-2017-017243 (ang.). Claudia Dolci, Valentina Pucciarelli, Virgilio F. Ferrario, Daniele Gibelli, Susan Marelli, Giuliana Trifirò, Alessandro Pini. 3D morphometric evaluation of the face in Marfan syndrome: a better definition of dysmorphic features. „Italian Journal of Anatomy and Embryology”. DOI: 10.15221/16.098 (ang.). Sharan Sharma, Khagendra Dahal. Atenolol versus Losartan in Marfan Syndrome: A Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. „Circulation”, 11 listopada 2016. American Heart Association, Inc. (ang.). Aleksandra Mas‐Stachurska, Anna‐Maria Siegert et al.. Cardiovascular Benefits of Moderate Exercise Training in Marfan Syndrome: Insights From an Animal Model. „Journal of the American Heart Association”, 25 września 2017. DOI: 10.1161/JAHA.117.006438 (ang.). NBA selects Isaiah Austin in draft (ang.). nba.com, 2014-06-27. [dostęp 2014-06-27]. Of Mice & Men’s Austin Carlile to have more surgery because of Marfan Syndrome (ang.). BBC, 2015-11-23. [dostęp 2016-06-16]. A.L. Burridge, Marfan syndrome and the 18th dynasty royal family of ancient Egypt. Preliminary research report [Part II], „Paleopathology Newsletter” (111), 2000, s. 8–13, PMID: 11624649. David Connel. Retrospective blues: Robert Johnson–an open letter to Eric Clapton. „British Medical Journal”. 333. 7566. s. 489. DOI: 10.1136/bmj.333.7566.489. H. Schwartz, Abraham Lincoln and aortic insufficiency. The declining health of the President, „California Medicine”, 116 (5), 1972, s. 82–84, PMID: 4565398, PMCID: PMC1518411. M.G. Doyle i inni, Intermediate resistance of Streptococcus pneumoniae to penicillin in children in day-care centers, „The Pediatric Infectious Disease Journal”, 11 (10), 1992, s. 831–835, PMID: 1408481. Myron R. Schoenfeld, Nicolo Paganini. Musical magician and Marfan mutant?, „Journal of the American Medical Association”, 239 (1), 1978, s. 40–42, DOI: 10.1001/jama.1978.03280280040022, PMID: 336919. M.R. Schoenfeld, Nicolo Paganini–musical magician and Marfan mutant?, „Medical Times”, 108 (11), 1980, s. 117–118, 120, 125, PMID: 7015051. D.A. Young, Rachmaninov and Marfan’s syndrome, „British Medical Journal (Clinical Research Ed.)”, 293 (6562), 1986, s. 1624–1626, PMID: 3101945, PMCID: PMC1351877. Paul Wolf, Creativity and chronic disease. Sergei Rachmaninov (1873-1943), „The Western Journal of Medicine”, 175 (5), 2001, s. 354, PMID: 11694497, PMCID: PMC1071626. Hey Ho, Let’s Go – The story of the Ramones True, Everett. A. Kumar, S. Agarwal. Marfan syndrome: An eyesight of syndrome. „Meta Gene”. 2, s. 96-105, 2014. DOI: 10.1016/j.mgene.2013.10.008. PMCID: PMC4287801 (ang.). Troye, have you ever noticed how long your fingers…, TROYE SIVAN [dostęp 2016-10-16]. Bibliografia Harold Chen: Atlas of Genetic Diagnosis and Counselling. Totowa, NJ: Humana Press, 2006, s. 619-629. ISBN 1-59259-956-7. Linki zewnętrzne MARFAN SYNDROME; MFS w bazie Online Mendelian Inheritance in Man (ang.) polskie Stowarzyszenie Rodzin Chorych Na Zespół Marfana (pol.) National Marfan Fundation – fundacja na rzecz badań, profilaktyki i leczenia Zespołu Marfana (USA) (ang.) brytyjskie stowarzyszenie osób z Zespołem Marfana (Marfan Association UK) (ang.) Amerykańskie centrum badań nad Zespołem Marfana działające w szkole medycyny uniwersytetu Johnsa Hopkinsa Zapoznaj się z zastrzeżeniami dotyczącymi pojęć medycznych i pokrewnych w Wikipedii.
Kontrola autorytatywna (choroba):GND: 4168872-7 Kategorie: Choroby naczyńZespoły choroboweZespoły wad wrodzonychChoroby dziedziczone autosomalnie dominująco Menu nawigacyjne Nie jesteś zalogowanyDyskusjaEdycjeUtwórz kontoZaloguj sięArtykułDyskusjaCzytajEdytujEdytuj kod źródłowyHistoria i autorzySzukaj
Przeszukaj Wikipedię Strona główna Losuj artykuł Kategorie artykułów Najlepsze artykuły Częste pytania (FAQ) Dla czytelników O Wikipedii Zgłoś błąd Kontakt Wspomóż Wikipedię Dla wikipedystów Pierwsze kroki Portal wikipedystów Ogłoszenia Zasady Pomoc Ostatnie zmiany Narzędzia Linkujące Zmiany w linkowanych Prześlij plik Strony specjalne Link do tej wersji Informacje o tej stronie Element Wikidanych Cytowanie tego artykułu Drukuj lub eksportuj Utwórz książkę Pobierz jako PDF Wersja do druku W innych projektach Wikimedia Commons
W innych językach العربية Català Čeština Dansk Deutsch English Español Euskara فارسی Français Gaeilge 한국어 Հայերեն Bahasa Indonesia Italiano עברית ქართული Қазақша Latviešu Magyar Bahasa Melayu Nederlands 日本語 Norsk Norsk nynorsk ଓଡ଼ିଆ Piemontèis Português Română Русский Slovenčina Српски / srpski Suomi Svenska தமிழ் ไทย Türkçe Українська Tiếng Việt 中文 Edytuj linki Tę stronę ostatnio edytowano 31 gru 2018, 10:29. Tekst udostępniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o warunkach korzystania. Polityka ochrony prywatnościO WikipediiKorzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialnośćDla deweloperówKomunikat na temat ciasteczekWersja mobilna
StatycznySzpieg
Zespół Marfana
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania
Zespół Marfana
syndroma Marfan
ICD-10 Q87.4
Mikrowłókna fibryliny-1
Zwichnięcie soczewki u pacjenta z zespołem Marfana
Mikrofotografia przedstawiająca zwyrodnienie śluzakowate zastawki aorty, które często występuje w zespole Marfana
Zespół Marfana (ang. Marfan syndrome, MFS) – choroba genetyczna tkanki łącznej z grupy fibrylinopatii, charakteryzująca się dużą zmiennością fenotypową. Przyczyną zespołu jest mutacja w genie fibryliny-1 (FBN1)[1]. Mutacja w około 25% występuje de novo (nieodziedziczona po rodzicach)[2]. Zmiany narządowe w przebiegu zespołu Marfana dotyczą całego organizmu, niemniej najbardziej charakterystyczne to te związane z narządem wzroku, układu ruchu, serca i naczyń krwionośnych. Częstość zespołu szacowana jest na 1–2:10 000[3].
Spis treści
1 Historia
2 Etiologia
3 Obraz kliniczny
4 Rozpoznanie
5 Różnicowanie
6 Rokowanie
7 Znani chorzy
8 Przypisy
9 Bibliografia
10 Linki zewnętrzne
Historia
Pierwszego typowego opisu tej choroby dokonał w 1876 roku okulista z Cincinnati w USA E. Williams[4]. W 1896 pediatra z Paryża, dr Antoine Bernhard-Jean Marfan opisał zespół nieprawidłowości szkieletowych u 5½-letniej dziewczynki Gabrielle P. i wprowadził na ich określenie pojęcie dolichostenomelii[5]. Ta sama pacjentka została przebadana ponownie w wieku 11½ lat i opisano wtedy silną skoliozę i przykurcze palców bez nieprawidłowości ocznych i naczyniowych[6]. W 1902 roku Francuz A. Achard wprowadził do literatury termin arachnodaktylii, oznaczający pająkowatość palców (ponad proporcję długie i cienkie palce dłoni)[7]. W 1914 Niemiec Friedrich Börger jako pierwszy opisał u pacjentów z arachnodaktylią podwichnięcie soczewek[8]. Dziedziczenie autosomalne dominujące zespołu opisano w 1931 roku[9].
Eponimu „choroby Marfana” użył przypuszczalnie[10] jako pierwszy Francuz A. Carrau w 1929 roku[11]. Wcześniej zespół określano jako arachnodaktylię.
W 1943 pojawiły się doniesienia o tętniaku rozwarstwiającym aortę w jej części wstępującej u pacjentów z zespołem Marfana[12][13]. W 1950 dokonano analizy rodowodów wielu pacjentów, głównie z powikłaniami sercowo-naczyniowymi, co pozwoliło określić różnorodność i zmienność obrazu chorobowego. W 1956 określono podobieństwo strukturalne między więzadełkami soczewek oczu a warstwą środkową aorty. Beals i Hecht w 1971 opisali chorobę dziedziczoną autosomalnie dominująco, którą nazwali CCA (ang. congenital constractural arachnodactyly – wrodzona arachnodaktylia, pająkowatość palców, z przykurczem)[14], obecnie znana jako zespół Bealsa albo zespół Bealsa-Hechta. Zmiany szkieletowe w tej chorobie odpowiadają tym, jakie opisał dr Antoine Marfan, zaś oczy i aorta są zdrowe lub mają mniejsze wady, występuje znacznie mniejsza ruchomość więzadeł oraz przykurcze.
W 1986 roku odkryto fibrylinę; glikoproteinę, której wadliwa budowa leży u podłoża zespołu Marfana. Hollister i wsp. w 1991 odkryli geny odpowiedzialne za budowę fibryliny w locus (obszarze chromosomu) 15q 15-21. W tym samym roku Lee i wsp. zlokalizowali na chromosomie 5 (locus 5q 23–31) zespół genów także odpowiedzialny za syntezę fibryliny, a zmieniony chorobowo w postaci CCA[15].
Etiologia
Schemat dziedziczenia autosomalnego dominującego
Przyczyną zespołu Marfana jest uwarunkowane genetycznie uszkodzenie włókien sprężystych i zaburzenie w tworzeniu elastyny oraz substancji podstawowej tkanki łącznej. Choroba ta dziedziczy się w sposób autosomalny dominujący, charakteryzuje się dużym stopniem penetracji genu oraz różnorodną ekspresją. Gen, którego mutacje są odpowiedzialne za występowanie typowych dla tego zespołu objawów został zlokalizowany na chromosomie 15. Koduje on białko fibrylinę 1. Fibrylina 1 decyduje o prawidłowym wiązaniu białka TGF-β w tkance łącznej. W prawidłowym stanie TGF-β jest przechwytywane przez fibrylinę do tkanki łącznej. W zespole Marfana białko TGF-β nie jest wiązane przez fibrylinę i pozostaje jako wolna cząstka we krwi, co prowadzi do nieprawidłowych zachowań komórek tkanki łącznej.
Mutacje fibryliny-1 stwierdzono w innych chorobach genetycznych, określanych niekiedy jako typu I. Są to:
dziedziczone autosomalnie zwichnięcie soczewki
zespół Shprintzena-Goldberga
zespół Weilla-Marchesaniego
zwichnięcie soczewki
rodzinny tętniak aorty
fenotyp MASS
nowy wariant zespołu Marfana
marfanoidalne nieprawidłowości kostne
zespół Acharda[potrzebny przypis]
zespół Bealsa[potrzebny przypis]
zespół Ehlersa-Danlosa (EDS)[potrzebny przypis]
zespół Loeysa-Dietza[potrzebny przypis].
Obraz kliniczny
wysoki wzrost:
średnia długość ciała noworodka 53 ± 4,4 cm dla chłopców, 52,5 ± 3,5 cm dla dziewczynek
średni ostateczny wzrost 191,3 ± 9 cm dla mężczyzn, 175,4 ± 8,2 cm dla kobiet
dysproporcja budowy: stosunek górnej do dolnej części ciała mniejszy niż 0,85
stosunek zasięgu ramion do wzrostu > 1,05
cechy dysmorficzne:
dolichocefalia
arachnodaktylia (długie i cienkie palce dłoni)
hipoplazja (słabe wykształcenie się) policzków
mikrognacja
retrognacja
wysokie i wąskie podniebienie
stłoczenie zębów; konieczne usuwanie niektórych zębów stałych
wady narządu wzroku (występują u przynajmniej 60% chorych[16]):
enoftalmia
zwichnięcie soczewki (typowe dla zespołu i najczęściej diagnozowane[16][17])
krótkowzroczność[17]
astygmatyzm[17]
zwiększony wymiar gałki ocznej w osi długiej[17]
płaska rogówka[17]
jaskra (jaskra otwartego kąta przesączania występuje znacząco częściej w każdej grupie wiekowej u osób z zespołem w porównaniu do ogółu populacji, a częstotliwość jej występowania rośnie wraz z wiekiem[16])
hipoplazja (słabe wykształcenie się) tęczówki
odwarstwienie siatkówki (może pojawiać się spontanicznie w oczach z krótkowzrocznością osiową lub w okresie po usunięciu zaćmy, szczególnie w gałkach dłuższych[16])
zaćma (rozwija się wcześniej niż w reszcie populacji[16])
antymongoloidalne ustawienie szpar powiekowych
wady układu nerwowego
wzmożone zapotrzebowanie na sen
zawroty głowy
omdlenia
przewlekłe zmęczenie
bóle głowy
zaburzenia koordynacji
wady układu sercowo-naczyniowego
niedomykalność zastawki aorty (leczona m.in. metodą Bentalla)
niedomykalność zastawki mitralnej
wypadanie płatka zastawki mitralnej
niedociśnienie tętnicze
zastoinowa niewydolność serca
wypadanie płatka zastawki trójdzielnej
epizodyczna tachykardia nadkomorowa lub bradykardia
przedwczesne wapnienie pierścienia zastawki mitralnej
poszerzenie pnia aorty
nieprawidłowe przewodzenie w węźle zatokowo-przedsionkowym
tętniak rozwarstwiający aorty
tętniak aorty wstępującej, rzadziej w innych odcinkach[18]. Rozszerzenie światła aorty wstępującej operuje się chirurgicznie, gdy osiągnie wielkość ok. 50 mm.
poszerzenie pnia płucnego
odma opłucnowa
rozedma płuc
duszność
wady układu pokarmowego:
zaburzenia wchłaniania pokarmu z żołądka/jelita cienkiego
nieprawidłowa perystaltyka jelit
zapalenia/owrzodzenia śluzówki żołądka
niewydolność wpustu żołądka
wady układu kostnego:
klatka piersiowa szewska
klatka piersiowa kurza
asymetria mostka i klatki piersiowej
przepukliny
przedwczesne zwyrodnienie stawów
skolioza[19]
kifoskolioza
nasilona lordoza lędźwiowa
kręgozmyk
lumbosacral dural ectasia
protruzja panewek stawów biodrowych
dolichostenomelia
nadmierna ruchomość stawów
przykurcze stawowe
przeprost stawu kolanowego (genu recurvatum)
arachnodaktylia
płaskostopie
długie, wąskie stopy
stopa wydrążona
młotkowate palce stóp
rotacja przyśrodkowa kostki przyśrodkowej
obniżona masa mięśniowa
rozstępy skórne
zmniejszona ilość tkanki tłuszczowej
W piśmiennictwie notowane jest etniczne zróżnicowanie częstości występowania objawów zespołu pomiędzy Azjatami i pacjentami z Zachodu[20]. Akutsu i wsp. wykazali, że japońscy pacjenci z zespołem Marfana w porównaniu do pacjentów z Zachodu rzadziej mają objawy związane z układem kostnym[21]. Wśród koreańskich pacjentów z Zespołem Marfana notowano rzadsze w stosunku do pacjentów z Zachodu występowanie skoliozy oraz niższy wzrost i niższą masę ciała[20]. W kilku badaniach wykazano także, że objawy dotyczące układu sercowo-naczyniowego mogą częściej występować u Azjatów niż osób z Zachodu[20].
W badaniu tajwańskim (2017) stwierdzono w grupie pacjentów z zespołem Marfana podwyższone ryzyko rozwoju różnego typu nowotworów[22].
Rozpoznanie
Diagnostyka zespołu Marfana opiera się na obecności charakterystycznych odchyleń od stanu prawidłowego stwierdzanych w badaniu klinicznym w obrębie układu kostnego, naczyniowego oraz narządu wzroku. Dodatkowym czynnikiem ułatwiającym znacznie ustalenie rozpoznania jest dokładnie przeprowadzony wywiad rodzinny. Rozpoznanie oparte na badaniu klinicznym i wywiadzie rodzinnym, ustala się na podstawie obecności typowych objawów współistniejących w 3 układach przy negatywnym wywiadzie rodzinnym (jeśli rodzice chorego są zdrowi), oraz w 2 lub więcej układach przy stwierdzeniu obciążonego wywiadu rodzinnego. Objawy charakterystyczne dla tego zespołu mogą być stwierdzane już przy urodzeniu, chociaż nie jest to regułą.
U większości chorych zespół Marfana można rozpoznać już u noworodka, który jest smukły i nie ma właściwego napięcia mięśniowego. W późniejszym okresie można stwierdzić, że dziecko niedowidzi, gdyż nie śledzi wzrokiem poruszających się przedmiotów. Innym bardzo ważnym, często występującym i łatwym do wykrycia przez pediatrę objawem jest słyszalny, charakterystyczny szmer w sercu. Czasami jednak wada serca ujawnia się dopiero u starszego dziecka, np. dwuletniego czy pięcioletniego (czasami jeszcze później), co też jest dla tego zespołu typowe. Dziecko rośnie szybciej od zdrowych rówieśników, jest bardzo smukłe i ma trudności w siadaniu, a potem szybkim bieganiu. Przyczyną tych problemów małego dziecka (do 3 lat) jest jego wiotki układ mięśniowy.
Czasem dziecko ma niebieskawe twardówki, ślini się nawet do czwartego roku życia z powodu wiotkości mięśni mimicznych twarzy. Palce dziecka są smukłe i zdarza się, że połówki ciała dziecka są asymetryczne np. jedna ręka jest grubsza i dłuższa od drugiej, albo jedna noga jest grubsza i dłuższa od drugiej). Ta asymetria ciała może być przyczyną bocznego skrzywienia kręgosłupa, który z przyczyn typowych dla zespołu Marfana jest słaby i wiotki. Mimo często bardzo słabego wzroku poziom umysłowy dziecka nie odbiega zwykle od normy. Z powodu słabości mięśni klatki piersiowej, a także skrzywienia bocznego kręgosłupa – zwłaszcza jeżeli jest duże – upośledzone jest oddychanie dziecka. Dlatego też dzieci z zespołem Marfana często chorują na zapalenie oskrzeli, płuc, a wielu dorosłych cierpi na astmę.
Prowadzone są badania naukowe mające na celu określenie ilościowych cech zespołu Marfana w wyglądzie twarzy za pomocą pomiarów morfometrycznych na podstawie przestrzennych odwzorowań twarzy wykorzystujących obrazowanie trójwymiarowe[23]. Badania te wykazały w pomiarach pewne cechy wspólne w kształtach twarzy chorych na zespół.
Różnicowanie
W diagnostyce różnicowej zespołu Marfana należy uwzględnić:
homocystynurię
zespół Sticklera
zespół Ehlersa-Danlosa
zespół Bealsa
dystrofię miotoniczną
zespół Sotosa
marfanoidalny zespół nadmiernej ruchomości stawów (Marfanoid hypermobility syndrome)
zespół Klinefeltera
niedokrwistość sierpowatokrwinkowa
MEN2B
rodzinne wypadanie płatka zastawki mitralnej
opóźnienie umysłowe z cechami marafnoidalnymi sprzężone z chromosomem X
rodzinne zwichnięcie soczewki
zespół Weilla-Marchesaniego
rodzinna dwupłatkowa zastawka mitralna
Rokowanie
U schyłku XIX i do lat 60. XX wieku chorzy z zespołem Marfana umierali w młodości (do 30. roku życia). Obecnie istnieją znacznie większe możliwości kontrolowania powikłań narządowych zespołu Marfana i średni czas przeżycia jest nieco dłuższy. Na początku XXI wieku śmiertelność wśród osób z Zespołem Marfana jest 20-40-krotnie większa niż u zdrowych osób w tym samym wieku[20]. Najczęstszą przyczyną zgonów w Zespole Marfana jest rozwarstwienie pnia aorty[24]. W celu ograniczenia powikłań związanych z aortą stosuje się atenolol lub losartan, które według metaanalizy z 2016 roku są równorzędnie skuteczne (nie stwierdzono, by jeden lek miał przewagi nad drugim)[24].
Ze względu na zmiany w obrębie aorty zaleca się, aby pacjenci z zespołem Marfana powstrzymywali się od intensywnego wysiłku fizycznego, aby zapobiec zwiększaniu ciśnienia krwi podczas ćwiczeń (co stwarza ryzyko poszerzenia tętnicy aorty i pęknięcia). Mas-Stachurska i in. w badaniu na myszach (2017) doszła do wniosku, że umiarkowany, długotrwały wysiłek fizyczny jest jednak korzystny, ponieważ łagodzi rozwój fenotypu sercowo-naczyniowego w zespole (ogranicza rozwój tętniaka)[25].
Znani chorzy
Sugerowano, że zespół Marfana mieli:
Isaiah Austin[26]
Austin Carlile[27]
Echnaton[28]
Robert Johnson[29]
Abraham Lincoln[30][31]
Niccolò Paganini[32][33]
Siergiej Rachmaninow[34][35]
Joey Ramone[36]
Vincent Schiavelli[37]
Troye Sivan[38]
Przypisy
The FBN1 mutations database (ang.). umd.be (The Universal Mutation Database). [dostęp 2016-10-17].
Nicholas S. Hendren, Shreya Rao, Purav Mody. Acute onset heart failure due to Marfan syndrome. „Case Reports in Internal Medicine”. Sciedu Press. DOI: 10.5430/crim.v3n4p78. ISSN 2332-7251 (ang.).
HH. Chiu, MH. Wu, HC. Chen, FY. Kao i inni. Epidemiological profile of Marfan syndrome in a general population: a national database study.. „Elsevier Inc.”. PMID: 24388020. [dostęp 2014-03-03].
Williams E. Rare cases, with practical remarks. Trans Am Ophthalmol Soc 2:291-301, 1873-1879.
Un cas de déformation congénitgale des quatres membres, plus prononcée aux extremités, caractérisée par l’allongement des os avec un certain degré d’amincissiment. Bulletins et memoires de la Société medicale des hôpitaux de Paris, 1896, 13: 220-228.
Méry H, Babonneix L: Un cas de deformation congenitale des quatre membres: Hyperchondroplasie. Bull Mem Soc Med Hop (Paris) 19:671, 1902.
Achard A. Arachnodactylie. Bull Mem Soc MMd H6p (Paris) 19:834, 1902.
Friedrich Börger, Über zwei Fälle von Arachnodaktylie, „Zeitschrift für Kinderheilkunde”, 12 (2-3), 1914, s. 161–184, DOI: 10.1007/BF02222690 (niem.).
Weve HJM. Ueber Arachnodaktylie (Dystrophia mesodermalis congenita, Typus Marfan). Archiv für Augenheilkunde, Wiesbaden, 1931, 104: 1-46.
Ruettimann B, Steinmann B. A. Marfan: his life and times. Europ J Pediat 155: 725–726, 1996.
Carrau A. Sur la dolichostenomelie: maladie de Marfan. Le Nourrisson 17: 82–92, 1929.
Baer RW, Taussig HB, Oppenheimer EH. Congenital aneurysmal dilatation of the aorta associated with arachnodactyly. Bull Hopkins Hosp 72:309-331, 1943.
Etter LE, Glover LP. Arachnodactyly complicated by dislocated lens and death from rupture of dissecting aneurysm of the aorta, JAMA 123:88-89, 1943.
Beals, RK, Hecht, F. Congenital contractural arachnodactyly: a heritable disorder of connective tissue. J Bone Joint Surg. 53A, 987-993. 1971
Brendan Lee i inni, Linkage of Marfan syndrome and a phenotypically related disorder to two different fibrillin genes, „Nature”, 352 (6333), 1991, s. 330–334, DOI: 10.1038/352330a0, PMID: 1852206.
Elias I. Traboulsi: Marfan Syndrome (ang.). A Compendium of Inherited Disorders and the Eye, Oxford University Press / aao.org / Amerykańska Akademia Okulistyki, 8 listopada 2015. [dostęp 2016-08-18].
Gehle P, Goergen B, Pilger D, Ruokonen P, Robinson PN, Salchow DJ (2017). Biometric and structural ocular manifestations of Marfan syndrome. „PLoS ONE12(9)”, 20 września 2017. DOI: 10.1371/journal.pone.0183370 (ang.).
Osoby z zespołem Marfana są w grupie ryzyka wystąpienia także tętniaka aorty brzusznej, choć jest on rzadko notowany. Zobacz: Tracy Hagerty, Patrick Geraghty, Alan C. Braverman. Abdominal Aortic Aneurysm in Marfan Syndrome. „Annals of Vascular Surgery”, 25 listopada 2016. Elsevier B.V. (ang.).
Fernando DeMaio, Alessandro Fichera, Vincenzo De Luna, FedericoMancini, Roberto Caterini. Orthopaedic Aspects of Marfan Syndrome: The Experience of a Referral Center for Diagnosis of Rare Diseases. „Advances in Orthopedics”, 2016. Hindawi Publishing Corporation. DOI: 10.1155/2016/8275391 (ang.).
A Young Lim, MD, Ju Sun Song, MD, Eun Kyoung Kim, MD i inni. Clinical Characteristics of Marfan Syndrome in Korea. „Korean Circulation Journal”, s. 841-845, 24 października 2016. DOI: 10.4070/kcj.2016.46.6.841 (ang.).
Akutsu K, Morisaki H, Takeshita S, et al. Characteristics in phenotypic manifestations of genetically proved Marfan syndrome in a Japanese population. Am J Cardiol 2009;103:1146–1148.
Hsu C-W, Wang J-C, Liao W-I, et al.. Association between malignancies and Marfan syndrome: a population-based, nested case–control study in Taiwan. „BMJ Open”, 2017. DOI: 10.1136/bmjopen-2017-017243 (ang.).
Claudia Dolci, Valentina Pucciarelli, Virgilio F. Ferrario, Daniele Gibelli, Susan Marelli, Giuliana Trifirò, Alessandro Pini. 3D morphometric evaluation of the face in Marfan syndrome: a better definition of dysmorphic features. „Italian Journal of Anatomy and Embryology”. DOI: 10.15221/16.098 (ang.).
Sharan Sharma, Khagendra Dahal. Atenolol versus Losartan in Marfan Syndrome: A Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials. „Circulation”, 11 listopada 2016. American Heart Association, Inc. (ang.).
Aleksandra Mas‐Stachurska, Anna‐Maria Siegert et al.. Cardiovascular Benefits of Moderate Exercise Training in Marfan Syndrome: Insights From an Animal Model. „Journal of the American Heart Association”, 25 września 2017. DOI: 10.1161/JAHA.117.006438 (ang.).
NBA selects Isaiah Austin in draft (ang.). nba.com, 2014-06-27. [dostęp 2014-06-27].
Of Mice & Men’s Austin Carlile to have more surgery because of Marfan Syndrome (ang.). BBC, 2015-11-23. [dostęp 2016-06-16].
A.L. Burridge, Marfan syndrome and the 18th dynasty royal family of ancient Egypt. Preliminary research report [Part II], „Paleopathology Newsletter” (111), 2000, s. 8–13, PMID: 11624649.
David Connel. Retrospective blues: Robert Johnson–an open letter to Eric Clapton. „British Medical Journal”. 333. 7566. s. 489. DOI: 10.1136/bmj.333.7566.489.
H. Schwartz, Abraham Lincoln and aortic insufficiency. The declining health of the President, „California Medicine”, 116 (5), 1972, s. 82–84, PMID: 4565398, PMCID: PMC1518411.
M.G. Doyle i inni, Intermediate resistance of Streptococcus pneumoniae to penicillin in children in day-care centers, „The Pediatric Infectious Disease Journal”, 11 (10), 1992, s. 831–835, PMID: 1408481.
Myron R. Schoenfeld, Nicolo Paganini. Musical magician and Marfan mutant?, „Journal of the American Medical Association”, 239 (1), 1978, s. 40–42, DOI: 10.1001/jama.1978.03280280040022, PMID: 336919.
M.R. Schoenfeld, Nicolo Paganini–musical magician and Marfan mutant?, „Medical Times”, 108 (11), 1980, s. 117–118, 120, 125, PMID: 7015051.
D.A. Young, Rachmaninov and Marfan’s syndrome, „British Medical Journal (Clinical Research Ed.)”, 293 (6562), 1986, s. 1624–1626, PMID: 3101945, PMCID: PMC1351877.
Paul Wolf, Creativity and chronic disease. Sergei Rachmaninov (1873-1943), „The Western Journal of Medicine”, 175 (5), 2001, s. 354, PMID: 11694497, PMCID: PMC1071626.
Hey Ho, Let’s Go – The story of the Ramones True, Everett.
A. Kumar, S. Agarwal. Marfan syndrome: An eyesight of syndrome. „Meta Gene”. 2, s. 96-105, 2014. DOI: 10.1016/j.mgene.2013.10.008. PMCID: PMC4287801 (ang.).
Troye, have you ever noticed how long your fingers…, TROYE SIVAN [dostęp 2016-10-16].
Bibliografia
Harold Chen: Atlas of Genetic Diagnosis and Counselling. Totowa, NJ: Humana Press, 2006, s. 619-629. ISBN 1-59259-956-7.
Linki zewnętrzne
MARFAN SYNDROME; MFS w bazie Online Mendelian Inheritance in Man (ang.)
polskie Stowarzyszenie Rodzin Chorych Na Zespół Marfana (pol.)
National Marfan Fundation – fundacja na rzecz badań, profilaktyki i leczenia Zespołu Marfana (USA) (ang.)
brytyjskie stowarzyszenie osób z Zespołem Marfana (Marfan Association UK) (ang.)
Amerykańskie centrum badań nad Zespołem Marfana działające w szkole medycyny uniwersytetu Johnsa Hopkinsa
Zapoznaj się z zastrzeżeniami dotyczącymi pojęć medycznych i pokrewnych w Wikipedii.
Kontrola autorytatywna (choroba):GND: 4168872-7
Kategorie: Choroby naczyńZespoły choroboweZespoły wad wrodzonychChoroby dziedziczone autosomalnie dominująco
Menu nawigacyjne
Nie jesteś zalogowanyDyskusjaEdycjeUtwórz kontoZaloguj sięArtykułDyskusjaCzytajEdytujEdytuj kod źródłowyHistoria i autorzySzukaj
Przeszukaj Wikipedię
Strona główna
Losuj artykuł
Kategorie artykułów
Najlepsze artykuły
Częste pytania (FAQ)
Dla czytelników
O Wikipedii
Zgłoś błąd
Kontakt
Wspomóż Wikipedię
Dla wikipedystów
Pierwsze kroki
Portal wikipedystów
Ogłoszenia
Zasady
Pomoc
Ostatnie zmiany
Narzędzia
Linkujące
Zmiany w linkowanych
Prześlij plik
Strony specjalne
Link do tej wersji
Informacje o tej stronie
Element Wikidanych
Cytowanie tego artykułu
Drukuj lub eksportuj
Utwórz książkę
Pobierz jako PDF
Wersja do druku
W innych projektach
Wikimedia Commons
W innych językach
العربية
Català
Čeština
Dansk
Deutsch
English
Español
Euskara
فارسی
Français
Gaeilge
한국어
Հայերեն
Bahasa Indonesia
Italiano
עברית
ქართული
Қазақша
Latviešu
Magyar
Bahasa Melayu
Nederlands
日本語
Norsk
Norsk nynorsk
ଓଡ଼ିଆ
Piemontèis
Português
Română
Русский
Slovenčina
Српски / srpski
Suomi
Svenska
தமிழ்
ไทย
Türkçe
Українська
Tiếng Việt
中文
Edytuj linki
Tę stronę ostatnio edytowano 31 gru 2018, 10:29.
Tekst udostępniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o warunkach korzystania.
Polityka ochrony prywatnościO WikipediiKorzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialnośćDla deweloperówKomunikat na temat ciasteczekWersja mobilna