LavionCharlotte

sarmat

2 lata temu

Francja (fr. France, IPA: /fʁɑ̃s/), Republika Francuska (fr. République française /ʁe.py.blik fʁɑ̃.sɛz/) – państwo, którego część metropolitalna znajduje się w Europie Zachodniej, posiadające także zamorskie terytoria na innych kontynentach. Francja metropolitalna rozciąga się od Morza Śródziemnego na południu do kanału La Manche i Morza Północnego na północy, oraz od Renu na wschodzie do Oceanu Atlantyckiego na zachodzie. Francuzi często nazywają swój kraj l’Hexagone (sześciokąt) – pochodzi to od kształtu Francji metropolitalnej.

Francja graniczy z Belgią, Luksemburgiem, Niemcami, Szwajcarią, Włochami, Monako, Andorą i Hiszpanią. Terytoria zamorskie graniczą również z Brazylią, Surinamem i Holandią. Kraj jest połączony z Wielką Brytanią przez Eurotunel przebiegający pod kanałem La Manche.

Republika Francuska jest unitarnym państwem demokratycznym, w którym ważną rolę odgrywa prezydent. Jest również piątym spośród najlepiej rozwiniętych krajów świata i dziewiątym w rankingu warunków życia. Najważniejsze ideały Francji sformułowane zostały w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela i w występującym na drukach urzędowych i monetach haśle rewolucji francuskiej liberté, égalité, fraternité („wolność, równość, braterstwo”). Kraj należy do grona założycieli Unii Europejskiej. Ma największą powierzchnię spośród państw Wspólnoty. Francja jest także członkiem założycielem Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz wchodzi w skład m.in. Frankofonii, G7 oraz Unii Łacińskiej. Jest stałym członkiem Rady Bezpieczeństwa ONZ, w której posiada prawo weta, a także grupy G20[5].

Francja ze względu na swoją liczbę ludności, potencjał gospodarczy, pozycję w Europie, wpływy w dawnych koloniach, silną armię (trzeci po Rosji i USA arsenał nuklearny), uchodzi za jedno z najpotężniejszych państw świata.

Pochodzenie nazwy kraju
Nazwa „Francja” pochodzi od germańskiego plemienia Franków, które zajmowało region po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Region Île-de-France, w którym leży Paryż, jest kolebką państwa francuskiego

Geografia
Osobny artykuł: Geografia Francji.
Francja jest krajem leżącym w większości w Europie Zachodniej, jednak posiadającym terytoria zależne i departamenty zamorskie na innych kontynentach. Powierzchnia metropolitarnej części Francji wynosi 551,5 tys. km², wskutek czego zajmuje czterdzieste ósme miejsce na świecie pod względem wielkości powierzchni, natomiast powierzchnia wraz z terytoriami zależnymi i departamentami zamorskimi 643 801 km².

Francja widziana z kosmosu
Całkowita granica lądowa Francji to 2 892,4 km, w tym:

Granice Francji metropolitarnej z:
Andorą – 56,6 km,
Belgią – 620 km,
Hiszpanią – 623 km,
Luksemburgiem – 73 km,
Monako – 4,4 km,
Niemcami – 451 km,
Szwajcarią – 573 km,
Włochami – 488 km.
Granice terytoriów zależnych i departamentów zamorskich z:
Brazylią – 673 km,
Surinamem – 510 km,
Sint Maarten (Holandią) – 10,2 km
Akweny otaczające Francję

Lazurowe Wybrzeże
Francję oblewają następujące morza i oceany: od północy Morze Północne, od północnego zachodu kanał La Manche, od zachodu Ocean Atlantycki i Zatoka Biskajska oraz od południa Morze Śródziemne (z którego na wybrzeżu Francji wyróżnia się także Zatokę Lwią i Morze Liguryjskie). Największą francuską wyspę – Korsykę, oblewa także Morze Tyrreńskie. Terytoria zamorskie położone są nad oceanami: Atlantyckim[6], Indyjskim[7], Południowym i Spokojnym[8][9] oraz nad Morzem Karaibskim[10][11]. Całkowita długość wybrzeża wynosi 3427 km, z którego wyróżnia się inne wybrzeża o własnych nazwach: Wybrzeże Lazurowe (Riwiera Francuska), Côte d'Améthyste, Côte d’Argent, Côte de Jade, Côte d’Amour, Côte Sauvage, Côte d'Emeraude, Côte d'Albâtre.

Ukształtowanie powierzchni

Mont Blanc

Przełom Verdon
Francja jest w większości krajem nizinnym – ponad połowa jej powierzchni leży na wysokości poniżej 200 m n.p.m. Głównymi obszarami nizinnymi są: na północnym wschodzie Nizina Flandryjska z licznymi bagnami będąca częścią Niziny Środkowoeuropejskiej, na północy równinny Basen Paryski i Basen Akwitański na południowym zachodzie. Na północnym zachodzie, na obszarze Bretanii i Normandii, rozciąga się stary Masyw Armorykański z wysokościami do 417 m n.p.m., wykształcony w orogenezie hercyńskiej. W południowo-środkowej części położony jest Masyw Centralny, wykształcony również w orogenezie hercyńskiej, o wyżynno-górzystej rzeźbie terenu, podzielony na mniejsze masywy zrębowe i kotliny. Charakterystyczną cechą tego pasma jest występowanie wielu stożków wygasłych wulkanów. Najwyższy z nich to Puy de Sancy (1885 m n.p.m.). Masyw Centralny opada stromo do doliny Rodanu oraz łagodnie, przez wyżynę Limousin, do Basenu Akwitańskiego. Hercyńskimi przedłużeniami Masywu Centralnego są: na północnym wschodzie Ardeny, a na wschodzie Wogezy. Wzdłuż granicy z Włochami, Szwajcarią, Hiszpanią i Andorą wznoszą się stosunkowo młode góry fałdowe: na południowym wschodzie Alpy z najwyższym szczytem Francji i jednocześnie całej Europy – Mont Blanc (4807 m n.p.m.) oraz zbudowane z fliszu Prealpy, a także wapienne góry Jura będące północnym przedłużeniem Alp (najwyższy punkt: Crêt de la Neige – 1723 m n.p.m.), z kolei na południowym zachodzie Pireneje z najwyższym szczytem na terenie Francji – Vignemale (3298 m n.p.m.).

Najwyższy punkt: Mont Blanc 4807 m n.p.m.
Najniższy punkt: delta Rodanu 2 m p.p.m.
Język urzędowy: francuski
Inne języki w użyciu: niemiecki, włoski, bretoński, baskijski, kataloński, niderlandzki, polski, arabski, berberyjski, romski oraz afrykańskie itd.
Klimat
Na północy kraju wilgotny klimat umiarkowany (chłodne lata, dość ciepłe zimy). Wiosna to najlepsza pora na zwiedzanie Paryża, trzeba być jednak przygotowanym na deszcze. Jesienią ranki bywają raczej zimne i nieprzyjemne, ale przed południem się wypogadza.

Na południu lata są suche, a temperatura często przekracza 30 °C. Sporadycznie występują silne burze i grad. Zimy są łagodne (temperatury na wybrzeżu Morza Śródziemnego rzadko spadają poniżej 10 °C) i często deszczowe. Jeszcze więcej opadów można się spodziewać wiosną.

Wiele obszarów Francji ma odrębny mikroklimat. Utrapieniem Południa stał się porywisty, chłodny mistral. Wiatr ten wieje głównie zimą i wiosną, przynosząc słoneczną pogodę i jasne, bezchmurne niebo.

Historia
Osobne artykuły: Historia Francji, Państwo zachodniofrankijskie i Królestwo Francji (987–1791), Władcy Francji, Francuskie imperium kolonialne i Stolica Francji.
Granice współczesnej Francji pokrywają się mniej więcej z granicami starożytnej Galii, która była zamieszkana przez celtyckich Galów. Galowie zostali podbici przez Rzymian w I wieku p.n.e. Ostatecznie Galowie przejęli kulturę oraz mowę najeźdźców. Podobnie było z chrześcijaństwem, które zostało przyjęte na tych terenach w II wieku n.e. i III wieku n.e.

W IV wieku n.e. germańskie plemiona, głównie Frankowie (od których to pochodzi starożytna nazwa „Francie”), przekroczyły Ren i zajęły Galię. Współczesna nazwa „France” pochodzi od nazwy feudalnych dóbr królów Francji z dynastii Kapetyngów wokół Paryża. Jako samodzielne państwo Francja istnieje od 843 wraz z podziałem imperium karolińskiego na części wschodnią, centralną i zachodnią. Zachodnia część w przybliżeniu odpowiadała terytorium współczesnej Francji.

Król Anglii Edward I składa hołd, jako książę Akwitanii, królowi Francji Filipowi Pięknemu
Potomkowie Karola Wielkiego rządzili we Francji aż do 20 sierpnia 987, kiedy to Hugo Kapet został koronowany na króla Francji. Jego potomkowie z dynastii Kapetyngów, Walezjuszów oraz Burbonów stopniowo zjednoczyli kraj w wyniku serii wojen oraz dynastycznego dziedziczenia tronu. Od czasów Filipa II Augusta państwo nazywane jest oficjalnie Francją (dotychczas znane jako Królestwo Franków). Szczyt rozwoju monarchia francuska osiągnęła w XVII wieku pod rządami Ludwika XIV. W tym czasie Francja miała ogromny wpływ na europejską politykę, gospodarkę i kulturę, stając się wówczas najludniejszym krajem w Europie.

W tym samym czasie Burbonowie zajęli miejsce Habsburgów w Hiszpanii w następstwie wojny hiszpańskiej.

I Cesarstwo Francuskie w 1812
Francja była monarchią do 1792, kiedy to w wyniku rewolucji francuskiej została utworzona I Republika Francuska. Napoleon Bonaparte przejął kontrolę w republice w 1799 przyjmując tytuł I Konsula. W maju 1804 roku Francja została proklamowana cesarstwem. W wyniku kilku wojen jego armie podbiły wiele krajów, ustanawiając w nich władców wywodzących się z rodziny Bonaparte. W następstwie upadku Napoleona w 1815 we Francji została przywrócona monarchia. W 1830 w wyniku tzw. rewolucji lipcowej powstała konstytucyjna Monarchia Lipcowa, zastąpiona w 1848 przez II Republikę. Krótki okres tej formy rządów zakończył się w 1852, kiedy to Ludwik Napoleon (Napoleon III) ogłosił powstanie II cesarstwa. Ludwik Napoleon został obalony w wyniku wojny francusko-pruskiej w 1870 i cesarstwo zostało zastąpione przez III republikę.

W XX w. zaznaczał się powolny schyłek imperialnej pozycji Francji. W I wojnie światowej Francja była jeszcze aktywnym i znaczącym elementem koalicji zwycięzców. Dekretem 11 marca 1922 papież Pius XI ustanowił patronki Francji: Najświętszą Marię Pannę Wniebowziętą jako pierwszorzędną, a św. Joannę d’Arc jako drugorzędną[12]. II wojna światowa jednak okazała się militarną klęską. Zajęcie i okupowanie kraju przez wojska niemieckie, kolaboracja z Niemcami były początkami zmierzchu roli Francji w świecie, chociaż nadal Francja zachowuje znaczącą pozycję w Europie. Bardzo niekorzystnie odbiło się to również na francuskiej gospodarce, liczebności populacji oraz w efekcie przyczyniło się do straty pozycji państwa dominującego w świecie. IV Republika została ustanowiona po II wojnie światowej, aby ostatecznie w 1958 ulec przekształceniu w obecną półprezydencką V Republikę.

Demografia
Osobny artykuł: Demografia Francji.
Statystyki demograficzne

Gęstość zaludnienia (na 1999 rok)
2007
Liczba ludności 63 713 926
Ludność według wieku
0 – 14 lat 18,6%
15 – 64 lat 65,2%
ponad 64 lata 16,2%
Wiek (mediana)
W całej populacji 39 lat
Mężczyzn 37,5 lat
Kobiet 40,4 lat
Przyrost rzeczywisty 0,436%
Współczynnik urodzeń 12,91 urodzeń/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów 8,55 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji 1,52 migrantów/1000 mieszkańców
Ludność według płci
przy narodzeniu 1,05 mężczyzn/kobiet
poniżej 15 lat 1,05 mężczyzn/kobiet
15 – 64 lat 1 mężczyzn/kobiet
powyżej 64 lat 0,69 mężczyzn/kobiet
Umieralność noworodków
W całej populacji 3,41 śmiertelnych/1000 żywych
płci męskiej 3,76 śmiertelnych
płci żeńskiej 3,04 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
W całej populacji 80,59 lat
Mężczyzn 77,35 lat
Kobiet 84 lat
Rozrodczość 2,01(2010) urodzeń/kobietę
Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS 0,4% (2007)
Liczba osób zakażonych HIV/AIDS 120 000
Liczba zmarłych na HIV/AIDS 34 873 (grudzień 2006)[13]
Struktura etniczna
Grupa etniczna[14] Język Liczebność w tys. Procent ludności
Francuzi Język francuski 45 979 70,88%
Alpine Provencal Język francuski 2947 4,54%
Langwedocjanie Język francuski 2559 3,94%
Alzatczycy Język niemiecki 1607 2,48%
Owernijczycy Język francuski 1417 2,18%
Kabylowie Język kabylski 712 1,1%
Niemcy Język niemiecki 647 1,0%
Portugalczycy Język portugalski 516 0,8%
Arabowie (Algieria) Język arabski 476 0,73%
Ormianie Język ormiański 474 0,73%
Żydzi francuscy Język francuski 462 0,71%
Gaskończycy Język oksytański 453 0,7%
Arabowie (Maroko) Język arabski 442 0,68%
Wietnamczycy Język wietnamski 324 0,5%
Hindusi Język hindi 274 0,42%
Arabowie (Syryjczycy) Dialekty syryjsko-palestyńskie języka arabskiego 259 0,4%
Bretończycy Język bretoński 234 0,36%
Turcy Język turecki 221 0,34%
Shawija (Berberowie) Język shawija 194 0,3%
Włosi Język włoski 177 0,27%
Francuscy Romowie Język francuski 168 0,26%
Urbanizacja
9% terytorium Francji jest zurbanizowane, 52% wykorzystywane rolniczo, na pozostałych 39% dominują krajobrazy naturalne. Corocznie 82 tys. hektarów zmienia przeznaczenie z użytku rolniczego pod zabudowę miejską. W ciągu 50 lat (między 1960 i 2010) grunty rolnicze zmniejszyły się o 20% z 36 mln ha do 28 mln ha[15].

Miasta
Osobny artykuł: Miasta we Francji.

Miasta we Francji

Paryż

Lyon

Marsylia
Lp. Miasto Liczba mieszkańców Obszar metropolitalny (2007) Region
1 Paryż 2 153 600 12 067 000 Île-de-France
2 Lyon 466 400 1 783 400 Owernia-Rodan-Alpy
3 Marsylia 820 900 1 605 000 Prowansja-Alpy-Lazurowe Wybrzeże
4 Lille 225 100 1 230 000 Hauts-de-France
5 Tuluza 435 000 1 117 000 Oksytania
6 Bordeaux 230 600 1 000 000 Nowa Akwitania
7 Nicea 347 900 968 903 Prowansja-Alpy-Lazurowe Wybrzeże
8 Nantes 281 800 763 000 Kraj Loary
9 Strasburg 272 700 702 412 Grand Est
10 Tulon 166 800 565 000 Prowansja-Alpy-Lazurowe Wybrzeże
11 Rennes 209 900 550 000 Bretania
12 Grenoble 156 000 531 000 Owernia-Rodan-Alpy
Religia
Osobny artykuł: Religia we Francji.
Największą wspólnotę religijną stanowi Kościół katolicki, głównie rzymscy katolicy, istnieje też grupa 15 tysięcy wiernych obrządku bizantyjsko-ukraińskiego.

Są też we Francji niewielkie grupy, posługujące się w nazwie słowem "katolicki" (Kościoła Katolickiego Mariawitów, Misja Starokatolicka we Francji i prowincja francuska Kościoła Starokatolickiego Mariawitów i Kościół liberalnokatolicki) lub uznawane za do nich (Kościół Świętej Marii).

Na terenie Francji działają również Kościoły prawosławne: Patriarchat Konstantynopolitański (Grecka Metropolia Francji), Rosyjski Kościół Prawosławny, Rumuński Kościół Prawosławny, Serbski Kościół Prawosławny, Patriarchat Antiocheński i licząca 40 tysięcy wiernych wspólnota koptyjska.

We Francji działają również wspólnoty protestanckie. Francuska Federacja Protestancka obecnie zrzesza większość francuskich wyznań identyfikujących się z Reformacją i jej spuścizną, przede wszystkim francuskich: luteran, ewangelików reformowanych, baptystów, adwentystów dnia siódmego, ewangelikalnych chrześcijan oraz zielonoświątkowców[16].

We Francji działa również 136 tysiące głosicieli Świadków Jehowy[17].

Inne główne wyznania to islam i judaizm.

Struktura religijna w 2020 roku, według The ARDA[18]:

chrześcijaństwo – 65,1%:
katolicyzm – 59%
niestowarzyszeni – 2,7%
protestantyzm – 1,5%
prawosławie i kościoły wschodnie – 1,2%
“niezależni” – 1,2% (w tym świadkowie Jehowy, mormoni, niezależne kościoły afrykańskie i inni)
niereligijni – 23,8%
islam – 8,7% (97,8% to sunnici)
buddyzm – 0,76%
judaizm – 0,68%
religie chińskie – 0,36%
nowe religie – 0,25%
tradycyjne religie etniczne – 0,18%
hinduizm – 0,08%
spirytyzm – 0,04%.
Język
Osobny artykuł: Język francuski.
Językiem urzędowym we Francji jest francuski, posługuje się nim znaczna większość mieszkańców tego kraju, jednak poza nim istnieje wiele języków regionalnych:

baskijski – język regionalny w Béarn
bretoński – język regionalny w Dolnej Bretanii
burgundzki – język regionalny (Delfinat, Jura, Lyonnais i Sabaudia)
holenderski – język regionalny we Flandrii
kataloński – język regionalny w Roussillonie
niemiecki – język regionalny w Alzacji i Lotaryngii
prowansalski – język regionalny w Oksytanii (Gaskonia, Langwedocja, Limousin, Owernii i Prowansja)
włoski – język regionalny na Korsyce
Ustrój polityczny
Osobny artykuł: Ustrój polityczny Francji.
prezydenci Francji
Premierzy Francji
Precedencja we Francji
System prawny
Osobny artykuł: System prawny Francji.
We Francji obowiązuje system prawa typu kontynentalnego. Jest on, obok prawa niemieckiego, najbardziej wpływowym systemem prawnym Europy kontynentalnej. Francuski Kodeks Napoleona z 1804 r. stał się modelową regulacją cywilnoprawną w XIX w. Rozprzestrzenił się początkowo wraz z podbojami napoleońskimi. Stał się również wzorem dla wielu kodeksów cywilnych krajów południowoamerykańskich, blisko- i dalekowschodnich, oraz północnoafrykańskich[19].

Podział administracyjny
Osobny artykuł: Podział administracyjny Francji.
Francja, jej część metropolitalna dzieli się obecnie na 13 regionów, 96 departamentów oraz ok. 36 300 gmin. Ponadto wyróżnia się departamenty i terytoria zamorskie oraz zamorskie zbiorowości terytorialne. Więcej informacji na temat jednostek podziału administracyjnego wraz z danymi statystycznymi znajduje się w artykule: Regiony i departamenty Francji.

Regiony Francji w 2016 roku (na ilustracji są użyte dla niektórych regionów nazwy tymczasowe)
Regiony
Podział europejskiej części Francji obowiązujący od 1 stycznia 2016:

Nowa Akwitania
Grand Est
Bretania
Burgundia-Franche-Comté
Île-de-France
Korsyka
Kraj Loary
Oksytania
Hauts-de-France
Normandia
Owernia-Rodan-Alpy
Prowansja-Alpy-Lazurowe Wybrzeże
Region Centralny-Dolina Loary
Departamenty
Obecny podział na departamenty został wprowadzony w 1789 – podczas rewolucji francuskiej. Stworzono wówczas departamenty jako jednostki terytorialne na tyle małe, aby było możliwe w ciągu jednego dnia dotarcie na koniu z najdalszego krańca departamentu do siedziby władz departamentu, załatwienie sprawy w administracji i powrót do miejsca zamieszkania. Podział na departamenty został skonstruowany w oderwaniu od wcześniej istniejącego podziału na prowincje również po to, aby zniszczyć poprzednie struktury władzy.

Po II wojnie światowej okazało się, że departamenty są zbyt słabe gospodarczo i wymuszają nadmierną centralizację władzy publicznej. Dlatego w latach 70. XX wieku stworzono dodatkowy szczebel administracji, tzw. regions des programmes, składające się z kilku departamentów. Ich zadaniem była koordynacja polityki regionalnej. Na początku lat 80. XX wieku rozpoczęto proces decentralizacji administracji publicznej i m.in. w 1982 powołano samorząd terytorialny na szczeblu regionów oraz departamentów wyposażony w szerokie kompetencje.

01 – Ain
02 – Aisne
03 – Allier
04 – Alpy Górnej Prowansji
05 – Alpy Wysokie
06 – Alpy Nadmorskie
07 – Ardèche
08 – Ardeny
09 – Ariège
10 – Aube
11 – Aude
12 – Aveyron
13 – Delta Rodanu
14 – Calvados
15 – Cantal
16 – Charente
17 – Charente-Maritime
18 – Cher
19 – Corrèze
2A – Korsyka Południowa
2B – Górna Korsyka
21 – Côte-d’Or
22 – Côtes-d’Armor
23 – Creuse
24 – Dordogne
25 – Doubs
26 – Drôme
27 – Eure
28 – Eure-et-Loir
29 – Finistère
30 – Gard
31 – Górna Garonna
32 – Gers
33 – Żyronda
34 – Hérault
35 – Ille-et-Vilaine
36 – Indre
37 – Indre i Loara
38 – Isère
39 – Jura
40 – Landy
41 – Loir-et-Cher
42 – Loara
43 – Górna Loara
44 – Loara Atlantycka
45 – Loiret
46 – Lot
47 – Lot i Garonna
48 – Lozère
49 – Maine i Loara
50 – Manche
51 – Marna
52 – Górna Marna
53 – Mayenne
54 – Meurthe i Mozela
55 – Moza
56 – Morbihan
57 – Mozela
58 – Nièvre
59 – Nord
60 – Oise
61 – Orne
62 – Pas-de-Calais
63 – Puy-de-Dôme
64 – Pireneje Atlantyckie
65 – Pireneje Wysokie
66 – Pireneje Wschodnie
67 – Dolny Ren
68 – Górny Ren
69 – Rodan
70 – Górna Saona
71 – Saona i Loara
72 – Sarthe
73 – Sabaudia
74 – Górna Sabaudia
75 – Paryż
76 – Sekwana Nadmorska
77 – Sekwana i Marna
78 – Yvelines
79 – Deux-Sèvres
80 – Somma
81 – Tarn
82 – Tarn i Garonna
83 – Var
84 – Vaucluse
85 – Wandea
86 – Vienne
87 – Haute-Vienne
88 – Wogezy
89 – Yonne
90 – Territoire de Belfort
91 – Essonne
92 – Hauts-de-Seine
93 – Sekwana-Saint-Denis
94 – Dolina Marny
95 – Dolina Oise
Terytoria zależne
Francja ma złożony system administracji swoich terytoriów zależnych. Część z nich należy do Unii Europejskiej jako regiony peryferyjne.

Departamenty zamorskie

Terytoria zależne od Francji
971 – Gwadelupa
972 – Martynika
973 – Gujana Francuska
974 – Reunion
975 – Majotta (od 2011 roku)
Wspólnoty zamorskie

Bora-Bora w Polinezji Francuskiej
Polinezja Francuska pays d’outre mer
Saint-Barthélemy
Saint-Martin
Saint-Pierre i Miquelon collectivités territoriales
Wallis i Futuna
Wspólnota
Nowa Kaledonia sui generis
Terytorium zamorskie
Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne
Posiadłość państwa
Wyspa Clippertona
Gminy
Gminy są podstawowymi jednostkami samorządu terytorialnego we Francji (jednostki stopnia podstawowego). Większość z nich wywodzi się jeszcze z czasów rzymskich, zaś nieliczne powstały później niż w średniowieczu. Obecnie istnieje ok. 36 300 gmin, a ich liczba ulega nieznacznym wahaniom w ciągu wielu lat. Typowa francuska gmina jest mała – ok. 22 500 gmin liczy co najwyżej 500 mieszkańców, a ok. 200 gmin ma nie więcej niż 100 mieszkańców. Zdarzają się również gminy mniejsze. Z drugiej strony, w związku z przyznaniem wszystkim miastom takiego samego statusu w strukturze terytorialnej państwa, 40 gmin liczy ponad 100 000 mieszkańców. Dopiero ustawa z 1971 r. nadała szczególny status trzem największym miastom: Paryżowi, Marsylii i Lyonowi (miasta te są podzielone

Odpowiedz

Zablokuj

sarmat

2 lata temu

Podział administracyjny
Siły zbrojne
Gospodarka
Przełącz podsekcję Gospodarka
Transport
Przełącz podsekcję Transport
Turystyka
Demografia
Przełącz podsekcję Demografia
Szkolnictwo
Kultura i sztuka
Przełącz podsekcję Kultura i sztuka
Religia
Media
Kuchnia
Galeria
Zobacz też
Przypisy
Linki zewnętrzne
Szwajcaria

Artykuł
Dyskusja
Czytaj
Edytuj
Edytuj kod źródłowy
Wyświetl historię

Narzędzia
Na mapach: 46,798562°N 8,231973°E (mapa)
Ten artykuł dotyczy kraju. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.
Konfederacja Szwajcarska
Schweizerische Eidgenossenschaft
Confédération suisse
Confederazione Svizzera
Confederaziun svizra
Flaga
Herb Szwajcarii
Flaga Herb
Dewiza: (łac.) Unus pro omnibus, omnes pro uno
(Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego)
Hymn:
1:25
Schweizer Psalm
(Psalm szwajcarski)
Położenie Szwajcarii
Konstytucja
Konstytucja Szwajcarii

Język urzędowy
niemiecki[1], francuski, włoski, romansz

Stolica
brak (de iure)
Berno (de facto)

Ustrój polityczny
demokratyczny (o charakterze bezpośrednim)

Typ państwa
republika federalna (system parlamentarno-komitetowy)

Głowa państwa
prezydent Alain Berset

Szef rządu
prezydent Alain Berset

Powierzchnia
• całkowita
• wody śródlądowe

41 285[2] km²
3,7%

Liczba ludności (2020)
• całkowita
• gęstość zaludnienia
• narody i grupy etniczne

8 670 300[3]
206 osób/km²
Szwajcarzy: 75,7%[4]

PKB (2023)
• całkowite
• na osobę

869,60 mld[5] USD
98 767[5] USD

PKB (PSN) (2023)
• całkowite
• na osobę

774,47 mld[5] dolarów międzynar.
87 963[5] dolarów międzynar.

Waluta
frank szwajcarski (CHF)

Niepodległość

• proklamowana
• uznana
od Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego
1 sierpnia 1291
24 października 1648

Strefa czasowa
UTC +1 – zima
UTC +2 – lato

Kod ISO 3166
CH

Domena internetowa
.ch

Kod samochodowy
CH

Kod samolotowy
HB

Kod telefoniczny
+41

Mapa Szwajcarii
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Szwajcaria, Konfederacja Szwajcarska (niem. Schweiz, Schweizerische Eidgenossenschaft, fr. Suisse, Confédération suisse, wł. Svizzera, Confederazione Svizzera, romansz Svizra, Confederaziun Svizra) – państwo federacyjne w Europie Zachodniej. Jest jednym z niewielu państw, w których obowiązują szeroko stosowane formy demokracji bezpośredniej. Szwajcaria od kongresu wiedeńskiego w 1815 roku jest państwem neutralnym. Do Organizacji Narodów Zjednoczonych przystąpiła dopiero 10 września 2002 po przegłosowaniu tej decyzji w referendum minimalną większością 52% głosów.

Nie jest częścią Unii Europejskiej ani Europejskiego Obszaru Gospodarczego – w 2001 roku Szwajcarzy w referendum zdecydowanie (77% głosów przeciw) odrzucili nawet samą koncepcję rozpoczęcia rozmów o akcesji[6][7]. Posiada jednak specjalne dwustronne stosunki z UE, dzięki czemu uczestniczy w wybranych inicjatywach (np. układ z Schengen) oraz dopłaca do budżetu unijnego[8]. Szwajcaria formalnie nie ma stolicy, jej funkcję de facto pełni jednak Berno, będące siedzibą rządu[9].

Szwajcaria jest jednym z krajów alpejskich. Graniczy z Niemcami, Austrią, Liechtensteinem, Włochami i Francją. Dominującymi religiami w Szwajcarii są katolicyzm (41,8% ludności) i protestantyzm (35,3%)[10].

Geografia
Osobne artykuły: Geografia Szwajcarii i Góry w Szwajcarii.

Przełęcze powyżej 1000 m n.p.m.

Przełęcze poniżej 1500 m n.p.m.
Szwajcaria jest górzystym państwem położonym w Europie Zachodniej. Nie posiada dostępu do morza. Graniczy z pięcioma państwami: Austrią i Liechtensteinem na wschodzie, Francją na zachodzie, Włochami na południu oraz z Niemcami na północy. Jest jednym z najmniejszych państw Europy – rozciągłość z północy na południe wynosi 220 km, a ze wschodu na zachód 350 km[11].

Alpy zajmują południową, południowo-zachodnią i wschodnią część kraju. Na północ od Alp znajduje się Wyżyna Szwajcarska. Na północnym zachodzie wyżyna ograniczona jest przez góry Jura. Większość północnej granicy z Niemcami biegnie wzdłuż Renu, który wpływa do Szwajcarii w pobliżu Szafuzy. Część granicy z Niemcami i Austrią przebiega przez Jezioro Bodeńskie, a Jezioro Genewskie stanowi część granicy z Francją.

Szwajcaria podzielona jest na 26 kantonów. Kantony leżące na Wyżynie Szwajcarskiej są bardziej zaludnione[12], uprzemysłowione i z reguły zamieszkane przez protestantów[13]. Kantony alpejskie natomiast są słabiej zaludnione, bardziej nastawione na rolnictwo i turystykę; przeważają tu też katolicy[13].

W Szwajcarii obowiązują cztery języki urzędowe: niemiecki, którym posługuje się 63,7% populacji, francuski, którym mówi 20,4% populacji, włoski używany przez 6,5% populacji oraz język romansz, którym mówi 0,5% populacji[14]. Na wschód od Berna (z wyjątkiem Ticino) przeważa język niemiecki. Na zachód od Berna przeważa język francuski. Język włoski jest najpowszechniejszym językiem w kantonie Ticino. Romansz, który wywodzi się z łaciny ludowej, najczęściej używany jest w kantonie Gryzonia.

Lugano
Genewa
Lozanna
Fryburg
Berno
Neuchâtel
Biel/Bienne
Lucerna
Zurych
Bazylea
Szafuza
Winterthur
Sankt
Gallen
Chur
Dufourspitze
Ren
Ren
Jezioro
Genewskie
Neuchâtel
Maggiore
Jezioro Czterech
Kantonów
Jezioro
Zuryskie
Jezioro
Bodeńskie
A U S T R I A
N I E M C Y
F R A N C J A
W Ł O C H Y
Liechtenstein
Powierzchnia:

ląd: 39 770 km²;
woda: 1520 km²;
całkowita: 41 290 km².
Długość granic:

Austria: 164 km;
Francja: 573 km;
Liechtenstein: 41 km;
Niemcy: 334 km;
Włochy: 740 km;
całkowita: 1852 km.
Brak dostępu do morza.

Najwyższy punkt: Dufourspitze 4634 m n.p.m.
Najniższy punkt: Jezioro Maggiore 195 m n.p.m.
Jeziora
Osobny artykuł: Jeziora Szwajcarii.
Poniższa lista zawiera ważniejsze jeziora Szwajcarii o powierzchni powyżej 10 km², w nawiasach podano nazwy oryginalne:

Jezioro Powierzchnia
[km²] Wysokość
lustra
[m n.p.m.] Głębokość
maksymalna
[m] Objętość
jeziora
[km³]
Jezioro Genewskie (Léman, Lago Lemano, Genfersee) 580,03 372,0 310 89,0
Jezioro Bodeńskie (Bodensee) 536,0 395,6 254 48,0
Neuchâtel (Lac de Neuchâtel, Neuenburgersee) 215,2 429,4 153 14,0
Maggiore (Lago Maggiore, Langensee, Verbano) 210,18 193,0 372 37,0
Jezioro Czterech Kantonów (Vierwaldstättersee) 113,72 433,6 214 11,9
Jezioro Zuryskie (Zürichsee) 88,17 405,9 136 3,9
Lugano (Lago di Lugano, Luganersee, Ceresio) 48,67 270,5 288 6,6
Thun (Thunersee) 47,74 557,7 215 6,5
Bielersee (Lac de Bienne) 39,51 429,1 74 1,2
Zug (Zugersee, Lac de Zoug) 38,41 413,6 198 3,2
Brienz (Brienzersee) 29,81 563,7 260 5,2
Walensee 24,16 419,0 150 2,5
Murtensee (Lac de Morat) 22,8 429,2 46 0,6
Sempachersee 14,36 503,8 87 0,66
Hallwilersee 10,21 448,7 47 0,215
Skutki globalnego ocieplenia

Szwajcaria na zdjęciu satelitarnym
Globalne ocieplenie jest szczególnie widoczne w Szwajcarii. Wynika to z położenia w umiarkowanych szerokościach geograficznych i klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego[15]. Pomiędzy początkiem zapisów pogodowych w 1864 a 2019 r.[15] temperatura w Szwajcarii wzrosła średnio o 1,9 °C[15]. Co oznacza zmianę dwukrotnie szybszą od średniej światowej[15]. W ciągu ostatnich 30 lat ocieplenie przyspieszyło[15]. Każdy rok od 1991 do 2019 był cieplejszy niż średnia dla lat 1961–1990[15]. Spośród dziesięciu najwyższych średnich temperatur w czerwcu od początku zapisów pogodowych, siedem zmierzono po 2002 roku[15]. W 1890 roku Davos było 231 dni przymrozków (dni, w których temperatura przy gruncie spadła poniżej 0 °C, przy jednoczesnej dodatniej wartości średniej dobowej temperatury powietrza) natomiast w 2018 r. już tylko 161. Powierzchnia lodowców szwajcarskich zmniejszyła się prawie o połowę między 1850 r. (1621 km²) i 2019 r. (944 km²)[16]. Z badań naukowych wynika, że jeśli nie zostanie osiągnięty cel ograniczenia globalnego wzrostu temperatury powietrza do 2 °C, wynikający z podpisanego w 2015 roku porozumienia paryskiego, to od około 2050 r. nie będzie możliwe uprawianie w Szwajcarii sportów zimowych[17].

Historia
Osobny artykuł: Historia Szwajcarii.
Szwajcaria jest konfederacją państw, wchodzących w jej skład jako kantony o bardzo dużej autonomii. Związek niektórych z nich trwa nieprzerwanie 700 lat, co stawia Szwajcarię na drugim miejscu wśród najstarszych republik Europy (po San Marino). Szwajcaria jest także jedną z najstarszych federacji i demokracji na świecie[18]. W 1291 roku kanton Schwyz (od którego wywodzi się nazwa państwa), Uri i Unterwalden sygnowały akt utworzenia „związku wieczystego” (Akt Konfederacji Szwajcarskiej). Głównym celem była chęć uwolnienia się spod wpływu Habsburgów. Przełomem było zwycięstwo nad armią Habsburgów w bitwie pod Morgarten 15 listopada 1315. Zwycięstwo to przyczyniło się do późniejszych akcesji.

Do 1353 trzy założycielskie kantony zostały połączone z kantonami Glarus i Zug oraz miastami Lucerna, Zurych i Berno, tworząc tak zwaną Starą Konfederację, która rosła w siłę i bogactwo przez cały XV wiek (chociaż Zurych został wykluczony z federacji w latach 40. XV wieku na skutek zatargu terytorialnego). Dzięki pokonaniu Karola Zuchwałego w latach 70. XV wieku i najemnym wojskom szwajcarskim została utrzymana niezależność federacji. Pogrom armii Habsburgów oraz śmierć księcia Leopolda w bitwie pod Sempach 9 lipca 1386 zapewnił Szwajcarii faktyczną niezależność. W bitwie tej ponoć legendarnego czynu dokonał Arnold Winkelried, który rzucając się na lance habsburskiej piechoty, umożliwił przełamanie ich szyków i osiągnięcie zwycięstwa[19].

W 1506 roku papież Juliusz II najął wojska szwajcarskie do ochrony osobistej, tworząc Gwardię Szwajcarską, która po dziś dzień pełni tę funkcję (choć obecnie bardziej w roli reprezentacyjnej).

W XVI wieku Szwajcaria stała się jednym z głównych ośrodków reformacji w Europie. Objęła ona jednak głównie bogatsze i bardziej rozwinięte kantony miejskie. W 1531, po wojnie kantonów protestanckich z katolickimi (wiejskimi), w wyniku tzw. drugiego pokoju kappelskiego nastąpiło ustalenie podziału wyznaniowego kantonów.

Na mocy postanowień pokoju westfalskiego z 1648 roku, kończącego wojnę trzydziestoletnią, cesarz rzymsko-niemiecki uznał oficjalnie niepodległość Szwajcarii i jej formalne wyodrębnienie z Rzeszy Niemieckiej. Od tego czasu Szwajcarię zaczęto nazywać Związkiem Szwajcarskim.

Inwazja francuska
W 1798 armie francuskie podbiły Szwajcarię, narzucając nową ujednoliconą konstytucję, osłabiającą kantony, a wzmacniającą rząd centralny. Okres ten (1798-1803) nazywany jest Republiką Helwecką. Jednakże system ten zniszczył wielowiekowe tradycje kulturowe i był bardzo niepopularny wśród Szwajcarów. Kiedy wybuchła wojna, Szwajcaria stała się areną walk pomiędzy Francją a Austrią i Rosją. Pojawiły się również dwie frakcje wśród Szwajcarów: „republikanów”, będących zwolennikami nowego porządku, oraz „federalistów”, chcących powrotu do systemu federacyjnego, opartego na szerokiej autonomii kantonów. Po spotkaniu zorganizowanym przez Napoleona w 1803 w Paryżu oba stronnictwa doszły do porozumienia, co znalazło wyraz w podpisaniu tzw. Aktu Mediacyjnego, przywracającego w znacznym stopniu system federacyjny. Kongres wiedeński potwierdził neutralność Szwajcarii, do której przyłączono ostatnie trzy kantony: Valais, Neuchâtel i Genewę.

Konstytucja 1848

Mapa Szwajcarii z 1903 r.
W 1847 wybuchła wojna domowa pomiędzy kantonami katolickimi i protestanckimi (tzw. szwajcarska wojna domowa, niem. Sonderbundskrieg). Katolicy starali się nie dopuścić do wzmocnienia władzy centralnej, do czego dążyli rządzący wówczas przedstawiciele Partii Radykalnej. W wyniku miesięcznych walk zginęło około 100 osób i był to ostatni poważniejszy konflikt zbrojny na terytorium Szwajcarii. W wyniku tego w 1848 stworzono konstytucję federalną oraz system oparty na referendach, pozostawiając kwestie lokalne w gestii kantonów. W 1874 wniesiono poprawki, uwzględniające wprowadzenie wspólnej waluty oraz zmiany wymuszone przez rozwój populacji i rewolucję przemysłową. W 1891 konstytucja została ponownie poprawiona, utworzono unikatowy system, silnie oparty na demokracji bezpośredniej.

Od XX wieku
W 1920 r. Szwajcaria została członkiem Ligi Narodów, a w 1963 Rady Europy. Podczas I wojny światowej proklamowała neutralność, podobnie zresztą w czasie II wojny światowej. Mimo tego Niemcy planowali zajęcie Szwajcarii (operacja Tannenbaum), co wydawało się wówczas nieuniknione. W zaistniałej sytuacji Szwajcaria mimo oficjalnej neutralności przyjęła postawę antyniemiecką, przeprowadziła mobilizację armii pod dowództwem gen. Henriego Guisana i przygotowała się do długotrwałej obrony (Reduta Centralna), przyjmując zarazem 51219 uchodźców[20].

Od 12 grudnia 2008 Szwajcaria jest członkiem układu z Schengen.

Ustrój polityczny
Osobny artykuł: Ustrój polityczny Szwajcarii.

Berno – Bundeshaus; siedziba parlamentu Szwajcarii oraz Rady Związkowej
Szwajcaria jest federacją demokratyczną oraz parlamentarną, gdzie na szeroką skalę wykorzystywana jest instytucja referendum (demokracja bezpośrednia). Szczególnie silna jest pozycja parlamentu i władz kantonalnych. Ustrój ten nazywa się parlamentarno-komitetowym; najbardziej typową cechą jest dla niego brak rozdziału pomiędzy władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Szwajcaria jest państwem federalnym, podzielonym na kantony posiadające charakter organizmów państwowych. Konstytucja określa podział kompetencji między federacją a kantonami.

Władza ustawodawcza należy do Zgromadzenia Związkowego (parlamentu), składającego się z dwóch izb: Rady Kantonów (izba wyższa) i Rady Narodowej (izba niższa). Głową państwa i szefem rządu jest prezydent, wybierany na okres 1. roku przez Zgromadzenie Związkowe spośród członków 7-osobowej Rady Związkowej (rządu).

Nie ma żadnych tak zwanych hamulców – nie można rozwiązać jej izb przed upływem kadencji, nie może być zwoływana na sesje przez żaden inny organ, nie ma instytucji sądownictwa konstytucyjnego (brak trybunału konstytucyjnego). Ponadto wszelkie konflikty kompetencyjne rozstrzygane są przez sam parlament. Wybiera on też siedmiu członków wykonawczej Rady Federalnej (rządu) i Trybunału Federalnego.

Szwajcarski konserwatyzm podkreśla fakt, że mimo tak solidnych tradycji demokratycznych kobiety uzyskały prawa wyborcze dopiero w lutym 1971 roku, a i to nie wszędzie. Najdłużej opierał się kanton Appenzell Innerrhoden, który ustąpił przed wyrokiem sądu najwyższego w roku 1990.

Podział administracyjny
Osobny artykuł: Kanton (Szwajcaria).
Szwajcaria jest państwem federacyjnym, składającym się z 26 kantonów[21], 143 okręgów[21] i 2222 gmin[21].

Valais
Ticino
Gryzonia
Genewa
Vaud
Neuchâtel
Jura
Berno
Turgowia
Zurych
Argowia
Lucerna
Solura
Bazylea-Okręg
Szafuza
Uri
Schwyz
Glarus
Sankt Gallen
AI
AA
Obwalden
Nidwalden
Zug
Fryburg
Bazylea-Miasto
Francja
Włochy
Liecht.
Austria
Niemcy
1291 – Uri, Schwyz, Obwalden, Nidwalden
1332 – Lucerna
1351 – Zurych
1352 – Glarus, Zug
1353 – Berno
1481 – Fryburg, Solura
1501 – Bazylea-Miasto, Bazylea-Okręg, Szafuza
1513 – Appenzell Ausserrhoden, Appenzell Innerrhoden
1803 – Sankt Gallen, Gryzonia, Argowia, Turgowia, Ticino, Vaud
1815 – Valais, Neuchâtel, Genewa
1979 – Jura
Siły zbrojne
Szwajcaria dysponuje dwoma rodzajami sił zbrojnych. Są to siły powietrzne oraz wojska lądowe (200 czołgów, 200 dział samobieżnych oraz 1600 opancerzonych pojazdów bojowych). Pomimo braku dostępu do morza, Szwajcaria ma marynarkę wojenną (7 okrętów pływa po jeziorze Bodeńskim).

Wojska szwajcarskie liczą 135 tys. żołnierzy zawodowych oraz 77 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2020) szwajcarskie siły zbrojne stanowią 30. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 5 mld dolarów (USD)[22].

Z tym tematem związana jest kategoria: Wojsko szwajcarskie.
Gospodarka
Spośród państw europejskich gospodarka Szwajcarii ma najlepszy wskaźnik wolności. W rankingu ogólnoświatowym zajmuje miejsce 4, ustępując miejsca jedynie Hongkongowi, Singapurowi i Nowej Zelandii[23]. Kraj jest bardzo wysoko rozwinięty, jeden z najbogatszych na świecie. Długotrwała neutralność (od 1815) i zasada nienaruszalności tajemnicy bankowej ugruntowały zaufanie do Szwajcarii jako finansowego centrum Europy i świata. Napływ obcych zasobów pieniężnych umożliwił stopniowy rozwój rodzimego, wysoko wyspecjalizowanego przemysłu, intensywnego rolnictwa i turystyki. W latach 80. niewielkie tempo wzrostu gospodarczego (przeciętnie 2,1% rocznie), od początku lat 90. – recesje, spadek produktu krajowego brutto o 0,3% w 1992 i 0,9% w 1993. Usługi wytwarzają 62% produktu krajowego brutto, w tym sektor bankowo-ubezpieczeniowy – ok. 16%, przemysł i budownictwo – powyżej 34%, rolnictwo – ok. 4%; produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca – 42 003 USD.

Szwajcarskie rezerwy złota wynoszą 83 mln uncji jubilerskich, dewizowe są szacowane na ok. 6•1012 USD. Działa tu ponad 630 banków, z których 5 należy do największych w świecie: Schweizerischer Bankverein (z siedzibą w Bazylei, wartość depozytów 124 mld dolarów), Schweizerische Bankgesellschaft (Zurych, 114 mld dolarów), Crédit Suisse (Zurych, 89 mld dolarów), Schweizerische Volksbank (Berno) i Bank Leu. Łączna wartość depozytów w szwajcarskich bankach wynosi ok. 6 bln dolarów (2007 r.), w tym ok. 50% od klientów zagranicznych.

Działają liczne, znane w świecie przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe (Zürich Insurance, Swiss Life, Reassurances), 6 giełd papierów wartościowych, w tym w Zurychu. Same podatki stanowią 30% PKB Szwajcarii, dodatkowo 7% PKB stanowią obowiązkowe ubezpieczenia społeczne (emerytalne, inwalidzkie, składki na służbę zdrowia), co łącznie daje 37% PKB (dla porównania: Szwecja 52%, Wielka Brytania 36%, Polska 34,5%, Stany Zjednoczone 27%; z uwzględnieniem ubezpieczeń społecznych). Służby zdrowia w Szwajcarii nie finansuje się z podatków, tylko z obowiązkowych ubezpieczeń, które są parapodatkami. PKB per capita wynosi nominalnie 51 771 dolarów, poziom porównywalny do Danii, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 37 369 dolarów, również porównywalny do Danii. Wskaźnik Giniego dla Szwajcarii wynosi 33, co jest poziomem porównywalnym do Holandii, wyższym niż we Francji, Niemczech i krajach skandynawskich, ale niższym niż w wielu innych krajach.

Szwajcarski eksport charakteryzuje się relatywnie wysoką odpornością na szoki walutowe[24]. Odporność ta osiągana jest dzięki znacznemu eksportowi leków, które cech**ą się niską elastycznością cenową popytu, a także instrumentów precyzyjnych (w tym zegarków), które postrzegane są jako dobra wyższego rzędu.
Podział administracyjny
Siły zbrojne
Gospodarka
Przełącz podsekcję Gospodarka
Transport
Przełącz podsekcję Transport
Turystyka
Demografia
Przełącz podsekcję Demografia
Szkolnictwo
Kultura i sztuka
Przełącz podsekcję Kultura i sztuka
Religia
Media
Kuchnia
Galeria
Zobacz też
Przypisy
Linki zewnętrzne
Szwajcaria